تذهیب
پیشینه هنر تذهیب در ایران به دوران ایران باستان و زمان حکومت ساسانیان برمیگردد.
تذهیب از معروفترین رشتههای هنری در ایران است که در طول سالیان طولانی برای تزیین بناها، کتابها، آثار هنری و ظروف مختلف از آن استفاده کردهاند. ظرافت این هنر سبب محبوبیت آن در عرصههای مختلف صنعتی مانند چاپ و بستهبندی نیز شده است.
برخی هنرمندان، تذهیب را زیرمجموعهای از نگارگری ایرانی میدانند؛ اما ویژگیهای منحصربهفرد این هنر، آن را در طول زمان به رشتهای مستقل تبدیل کرده است.
تذهیب چیست؟
تذهیب هنر آراستن متون، کتابها، تابلوها و آثار و بناهای هنری و تاریخی با شیوههای مختلف نگارگری و طراحی است. هنرمند تذهیب کار با استفاده از نقوش بدیع و زیبا و بهکارگیری رنگها و زرکاری، متون مذهبی، دیوان اشعار، آثار خطاطی، انواع پارچه و بناهای تاریخی متنوع را تزیین میکند. این تزیینات در بخشهای مختلفی از این آثار به چشم میخورد.
برجستهترین نمونههای تذهیب، در نسخههای خطی کتابهای دینی مانند قرآن و دیوانهای شعری برجسته از شاعران ایران زمین مانند دیوان حافظ دیده میشوند. بناهای تاریخی بهجایمانده از دورههای مختلف تاریخی نیز با سبکهای هنری مخصوص به هر دوره آراسته شدهاند.
در تذهیب بیشتر از نقشهای اسلیمی، گل و بوته، برگهای ختایی، اشکال هندسی و بتهجقه استفاده میکنند. در روش سنتی طراحی نقوش اصلی را با استفاده از رسم خطوط زرین با طلا انجام میدادند و از رنگ مشکی تنها برای طراحی خطوط میانی استفاده میکردند. رنگهای متنوع در آثار نیز از ترکیب طلا با فلزاتی مانند مس و نقره به دست میآمد. به این ترتیب، در گذشته هنر تذهیب را ترکیبی از طلاکاری و طراحی با خطوط مشکی میدانستند؛ اما امروزه از رنگهای متنوعی برای خلق آثار هنری تذهیب استفاده میکنند.
تذهیب هم بهصورت مستقل و هم بهصورت ترکیب با سایر هنرها مانند مینیاتور، نگارگری و منبت انجام میشود. از مهمترین ویژگیهای هنر تذهیب میتوان به ایجاد خطوط و طراحیهای متقارن اشاره کرد. در گذشته برای انجام تذهیب با ضربه بر قطعات کوچک طلا، سطح مورد نظر کار را زراندود میکردند و سپس با استفاده از عسل، سریش یا صمغ، طلاها روی سطح ثابت میشدند.
امروزه از ورقههای آماده طلا برای تذهیب سطوح استفاده میکنند. برای جلای بیشتر طراحی نیز پس از اتمام طلاکوب، نقره کاری انجام میشود. در نقره کاری با سنگ عقیق بخشهای مختلف اثر تذهیب را جلا میدهند. در مراحل بعدی، کار طراحی اصلی به سطح موردنظر تذهیب کاری منتقل و رنگآمیزی اثر آغاز میشود.
انواع تذهیب
این هنر زیرمجموعهای از شاخه هنرهای تجسمی است و در حالت کلی طرحهای آن را بر اساس سه الگوی زیر تقسیمبندی میکنند:
نقوش اسلیمی
نقوش ختایی
نقوش مشعر (تشعیر)
کاربردهای تذهیب
تذهیب شاخههای متعددی دارد که از هرکدام از آنها برای منظور متفاوتی استفاده میکنند. از معروفترین کاربردهای این هنر میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تذهیب حاشیه
- تزیین خطاطیها و تابلوهای بزرگ
- طراحی نقوش بافتها
- طراحی کاشی بناها و بازسازی آثار تاریخی
- صنعت چاپ و بستهبندی
مکتب های تذهیب
مکتب سلجوقی
مهمترین ویژگی در تذهیب مکتب سلجوقی استفاده از نقوش ختایی بهجای خطوط هندسی است. این شیوه از طراحی در این دوره در کتابهای مذهبی بهوفور استفاده میشد و سبب تغییر خط کوفی ساده به خطوط کوفی تزیینی، ثلث و رقاع شد.
مکتب ایلخانی (تبریز)
در دوره ایلخانی تبریز پایتخت حکومت و مهمترین مرکز خلق آثار هنری در ایران بود. پادشاهان و وزیران دولت ایلخانی علاقه بسیاری به هنرمندان و آثار هنری داشتند؛ ازاینرو، تذهیب در این دوره رونق فراوان داشت. از مکتب ایلخانی با نام «مکتب تبریز» نیز یاد میکنند و آثار برجستهای از آثار هنرمندان ایلخانی در این شهر به یادگار مانده است. از مهمترین ویژگیهای مکتب ایلخانی میتوان به نقوش زاویه دار در طراحی آثار تذهیب این دوره اشاره کرد.
در طراحی آثار تذهیب دوره ایلخانی نمونههای متنوعی از اشکال ستارهای، هشتپر و دوازدهپر به رنگ آبی به چشم میخورند. زمینه کار در آثار این دوره لاجوردی است و از نقش و نگارهای درشت استفاده شده است. کتابهای خطی در دوره ایلخانی با خط کوفی و بهصورت پهن نوشته میشدند.
مکتب تیموری (هرات و شیراز)
ویژگی آثار تذهیب در مکتب تیموری یا هرات، تزیینات ظریف و پیچیده است. مذهبان در این دوره در طراحیهای خود از نقوش گیاهان، طبیعت و پرندگان استفاده میکردند. زیباترین نمونههای تذهیب تیموری مربوط به کتب دینی و قرآن میشود که به پادشاهان تیموری از جمله سلطان بایسنقر تقدیم میشدند. در نمونه آثار مکتب تیموری از طلا و لاجورد بسیار استفاده کردهاند و سبک تشعیر نیز در این دوره به وجود آمده است. شاخههای شیراز، تبریز و خراسان از زیرمجموعههای مکتب تیموری است.
مکتب صفوی
در مکتب صفوی طراحی صفحات نخست، پایانی و میانی کتابهای تاریخی و دینی با طرحهای اسلیمی، شمسه و ترنج رواج یافت. مرصع کاری یا جواهرنشان کردن نیز در مکتب صفوی در آثار تذهیب وارد شد. «مرصع» در زبان عربی «آنچه با جواهر تزیین شده باشد» معنی میدهد.
از ویژگیهای آثار تذهیب در مکتب صفوی میتوان به استفاده از زمینه آبی با نقش و نگارهای برجسته طلایی و نقرهای و استفاده از رنگهای سبز، سفید، آبی و قرمز در تزیینات کناری اشاره کرد. کتابهای این دوره با خط نستعلیق نوشته شدهاند و برخی از قرآنها را زرافشان کردهاند.
مکتب قاجار
از مهمترین ویژگیهای آثار تذهیب در مکتب قاجار میتوان به ایجاد بافتهایی منظم و ظریف با سوزن در طلاکاریهای آثار هنری اشاره کرد. از این روش با نام «سنجاقنشان» یاد میکنند.
از آثار هنری مربوط به مکتب قاجار امروزه در موزههای رضا عباسی، ملک، مجلس و کاخ گلستان نگهداری میکنند. بیشترین نمونههای تذهیب در این مکتب در صفحههای نخست و پایانی کتابهای دینی به چشم میخورند
مواد و ابزار مورد نیاز در تذهیب
-
قلم موی تذهیب
-
کاغذ
-
کاغذ پوستی
-
طلا و نقره
-
رنگ :
- در حالت کلی رنگهای مورد استفاده در هنر تذهیب به سه دسته زیر تقسیم میشوند:
- رنگهای گیاهی مانند پوست گردو، حنا و چای
- رنگهای معدنی مانند طلا، نقره، سنگ لاجورد، زنگار، اکسید فلزاتی مانند سرب، جیوه، روی و ترکیبات طلا با فلزات
- رنگهای شیمیایی مانند گواش، آبرنگ و رنگهای روغنی
-
ترلینگ :
- ترلینگ قلمی مخصوص با دو تیغه فلزی است که فاصله آنها بهوسیله یک پیچ تنظیم میشود. از این قلم برای ترسیم جدول و حواشی در طراحی تذهیب استفاده میکنند.
-
پرگار و خط کش
-
ذره بین